شانت (Shunt)، در واقع یک لوله یا سوراخی است که از آن برای جابجایی مایعات از یک بخش به بخشی دیگر استفاده می‌شود. شانت‌ها انواع مختلفی دارند و ممکن است حتی به صورت مادرزادی در بدن بیمار وجود داشته باشند و گاهی اوقات در اثر ابتلا به زخم یا عفونت در یکی از بافت‌های بدن ایجاد شوند. شانتی که در این مقاله به آن می‌پردازیم، شانتی است که توسط پزشک و بنا به تشخیص او در بدن بیمار کار گذاشته می‌شود که به آن شانت ایمپلمانت می‌گویند. در این بخش در مورد شانت مغزی صحبت کرده و دلایل جراحی شانت‌گذاری و مراقبت‌های پس از جراحی را بیان می‌کنیم. با ما همراه باشید.
شانت مغزی چیست؟
شانت مغزی نوعی شانت مکانیکال است که در جمجمه کار گذاشته شده و معمولا زیرپوست و در پشت گوش نصب می‌شود. شانت مغزی زمانی مورد استفاده قرار می‌گیرد که فشار داخل جمجمه به دلایل مختلف، زیاد شود. یکی از شایع‌ترین بیماری‌هایی که از شانت مغزی برای درمان آن استفاده می‌شود، بیماری هیدروسفالی است که در آن مایع مغزی نخاعی داخل جمجمه به صورت غیر عادی افزایش می‌یابد و به مغز فشار وارد می‌کند. در این موارد برای تخلیه مایع مغزی از شانت استفاده می‌شود. شانت مایع را از داخل جمجمه خارج کرده و به سایر نقاط بدن که توانایی جذب دارند، حمل می‌کند.
بیماری هیدروسفالی
هیدروسفالی (Hydrocephaly)، یکی از رایج‌ترین بیماری‌های مغزی است که در اثر ترشح بیش از اندازه مایع مغزی نخاعی یا اختلال در تخلیه و جذب آن ایجاد می‌شود. در این حالت مایع مغزی و نخاعی بیش از مقدار طبیعی در جمجمه جمع شده و باعث تورم و بزرگ شدن مغز می‌شود. این تورم به بافت مغزی آسیب وارد کرده و مشکلاتی را برای انسان ایجاد می‌کند.
ابتلا به بیماری هیدروسفالی در هر سنی ممکن است، اما بیشتر در کودکان به صورت مادرزادی رخ می‌دهد یا هنگام تولد آن‌ها را درگیر می‌کند. دلیل این بیماری مشکلاتی چون ناهنجاری‌های ژنتیکی، عفونت‌های دوران بارداری، نقص در ستون فقرات نوزاد، خونریزی در مغز نوزاد، وارد شدن ضربه در دوران بارداری یا در حین زایمان و وجود تومور در دستگاه عصبی نوزاد است. این بیماری در اغلب موارد با بزرگ شدن سر نوزاد خود را نشان می‌دهد.
احتمال ابتلا به بیماری هیدروسفالی در دوران بزرگسالی، خصوصا برای افراد بالای ۶۰ سال نیز وجود دارد که علت ایجاد آن موارد زیر می‌باشد:
- تومور مغزی یا نخاعی
- عفونت سیستم عصبی مرکزی مانند بیماری مننژیت
- خونریزی در مغز که ممکن است در اثر ضربه به سر یا سکته مغزی رخ دهد.
اگر بیماری هیدروسفالی به موقع درمان شود، مشکل جدی را برای انسان ایجاد نمی‌کند، در غیر این صورت به بافت مغزی آسیب وارد کرده و منجر به اختلالات روانی یا فیزیولوژیکی می‌شود. یکی از راه‌های درمان این بیماری، خارج کردن مایع اضافی از مغز است که این کار با قرار دادن دستگاه شانت در زیر پوست سر، صورت می‌گیر
درمان هیدروسفالی با شانت‌گذاری
همان‌طور که گفتیم، یکی از راه‌های درمان این بیماری، خارج کردن مایع اضافی از مغز است که از طریق یک دستگاه با نام شانت انجام می‌گیرد. دستگاه شانت دارای ۳ بخش است:
- یک لوله نازک و انعطاف‌پذیر که در بین حفره‌های درون مغز قرار می‌گیرد. به این لوله سوند بطنی گفته می‌شود.
- یک دریچه که میزان مایع مغزی را کنترل کرده و مقدار اضافی آن را جمع می‌کند. سر این دریچه به سوند بطنی و انتهای آن به سوند سفاقی متصل است.
- سوند سفاقی، یک لوله نازک و بلند است که در انتهای دستگاه شنت قرار دارد و مایع اضافی را به سمت بخش‌های قابل جذب بدن، حفره شکمی، هدایت می‌کند.
دستگاه شانت به صورت کنترل شده عمل می‌کند و زمانی که فشاری در مغز ایجاد شود، با باز کردن دریچه‌ها مایع را از طریق لوله تخلیه می‌کند.
جراحی شانت‌گذاری و عوارض آن
برای انجام عمل شانت‌گذاری، پزشک معاینات و آزمایش‌های لازم را برای بیمار انجام داده و او را برای جراحی آماده می‌کند. در اتاق عمل دو شکاف در بدن بیمار ایجاد می‌شود که یکی از آن‌ها روی شکم و دیگری روی سر قرار دارد. برای قرار دادن شانت در مغز، قسمتی از جمجمه شکافته می‌شود. از این رو، شانت‌گذاری جزو جراحی‌های باز بوده و بیمار را با عوارضی روبرو می‌کند که عبارتند از:
تب: یکی از نشانه‌های عفونت، بالا رفتن درجه حرارت بدن است که ممکن است پس از جراحی رخ دهد. در این مواقع پزشک برای جلوگیری از عفونت و گسترش آن، آنتی‌بیوتیک تجویز می‌کند. اگر حرارت بدن بالاتر از ۳۹ درجه بوده و بیمار احساس سردرد و بدن درد داشته باشد، باید پزشک را در جریان قرار دهد تا اقدامات لازم در این مورد لحاظ شود.
سردرد: یکی از عوارض شانت‌گذاری، سردردهای شدیدی است که بیمار پس از جراحی با آن مواجه می‌شود. این سردردها کاملا طبیعی هستند و با مصرف داروهای مسکن بهبود می‌یابند. اگر این سردردها ادامه داشته و با تهوع و استفراغ همراه باشد، بیمار باید به پزشک مراجعه نماید تا دلیل آن مشخص گردد.
سرگیجه: از دیگر عوارض شانت‌گذاری، سرگیجه است که به علت افت فشار خون، کم‌خونی، ضعف بدن، استراحت و خوابیدن طولانی‌مدت رخ می‌دهد. در صورتی که سرگیجه به علت کاهشفشار مغزی باشد، باید مورد بررسی قرار گرفته و درمان گردد. این نوع سرگیجه معمولا طولانی‌تر از سرگیجه‌های دیگر است.
حالت تهوع و استفراغ: ایجاد برش در ناحیه شکم، تخلیه مایع مغزی و استفاده از داروی بی‌هوشی، از جمله مواردی هستند که حالت تهوع شدید و استفراغ را برای فرد بیمار ایجاد می‌کنند. این علائم طبیعی بوده و معمولا تا چند روز پس از جراحی ادامه دارد. در این مواقع پزشک برای پیشگیری از این حالات داروهای ضدتهوع را برای بیمار تجویز می‌کند.
مراقبت‌های پس از شنت گذاری
جراحی شانت‌گذاری نیز مانند دیگر جراحی‌ها شامل نکات و مواردی است که باید رعایت شود تا مشکلی را برای فرد بیمار ایجاد نکند. این موارد عبارتند از:
- دستگاه شانت در کنار گوش و زیر پوست قرار داده می‌شود. دقت داشته باشید که در هنگام خواب سر خود را از طرفی بر روی بالش قرار دهید که به دستگاه شانت فشاری وارد نشود. این مورد را حداقل تا ۲۴ ساعت رعایت نمایید.
- دستگاه شانت به صورت برجسته در محل جای‌گذاری دیده می‌شود. از دست زدن و فشار دادن آن خودداری کنید.
- برای قرارگیری شانت در بدن، بخش‌هایی از شکم و گردن برش خورده و دچار زخم می‌شوند. مراقبت از زخم تا بهبودی کامل از اهمیت بالایی برخوردار است. دقت داشته باشید که هرگونه عفونت در زخم ممکن است به لوله شانت انتقال پیدا کند که بسیار خطرناک است.
- تعویض روزانه پانسمان و ضدعفونی کردن محل زخم برای جلوگیری از عفونت، الزامی است.
- بهتر است تا یک هفته پس از جراحی استحمام انجام نشود، تا زخم کمی التیام یابد.
- ده روز پس از جراحی حتما به پزشک مراجعه شود تا وضعیت زخم مورد بررسی قرار گیرد.
- مصرف منظم و به موقع داروها به پیشگیری از عوارض بیماری مانند سردرد، عفونت، سرگیجه و … کمک کرده و بهبود را تسریع می‌بخشد.
در صورتی که هریک از علائم زیر را مشاهده کردید، با پزشک خود تماس گرفته و او را در جریان قرار دهید:
- سردردهای شدید که با مصرف دارو تسکین نمی‌یابد.
- حالت تهوع شدید و استفراغ که به مدت طولانی ادامه دارد.
- ترشح در محل جراحی و تورم و قرمزی پوست
- در صورتی که بیمار دچار تشنج شود.
- تب بالا و مداوم که بیش از ۴۸ ساعت طول بکشد.
- کاهش سطح هوشیاری بیمار، اختلال در دفع ادرار یا مدفوع، اختلال در تکلم
- ایجاد اختلال در بینایی و شنوایی
- ایجاد اختلال در حافظه
- تنگی نفس و ایجاد درد در سینه
- در صورتی که علائم بیماری هیدروسفالی دوباره برگردد.
خطرات ناشی از شانت‌گذاری
شانت‌گذاری درمان اصلی بیماری هیدروسفالی است که نتایج رضایت‌بخشی دارد، اما گاهی اوقات مشکلاتی را برای فرد بیمار ایجاد می‌کند که می‌تواند بسیار خطرناک باشد. این مشکلات عبارتند از:
خراب شدن شانت: شانت یک وسیله مکانیکی است که امکان خراب شدن آن وجود دارد. در صورت خراب شدن شانت، عملکرد دستگاه دچار مشکل شده و تخلیه به درستی انجام نمی‌گیرد. خرابی دستگاه معمولا هیچ علائمی ندارد. از این رو، بیمارانی که این دستگاه را در بدنشان دارند، باید به طور مداوم و همیشگی تحت نظر باشند و هر ۶ ماه یک‌بار با مراجعه به پزشک، شانت را کنترل کنند تا مشکلی برایشان ایجاد نشود.
انسداد لوله شانت: یکی از رایج‌ترین مشکلاتی که ممکن است در شانت‌گذاری ایجاد شود، انسداد لوله شانت است. این انسداد ممکن است در هر بخشی از لوله ایجاد شود. مسدود شدن لوله مانع از تخلیه مایع مغزی می‌گردد که در آن صورت باعث می‌شود تا علائم بیماری دوباره برگردد. در این حالت بیمار با مواردی چون سردردهای مزمن، کاهش کارکرد مغز و حافظه، خواب آلودگی و کم شدن سطح هوشیاری مواجه می‌گردد.
بروز عفونت در ناحیه شانت: عفونت یکی از عوارض جراحی است. فرقی نمی‌کند جراحی در کدام بخش از بدن و به چه صورت انجام شده باشد، در هر حال خطر ابتلا به عفونت وجود خواهد داشت. با توجه به این که در جراحی شانت‌گذاری یک جسم خارجی وارد بدن می‌شود، احتمال ابتلا به عفونت بیشتر نیز خواهد بود. دقت داشته باشید که عفونت در جراحی شانت‌گذاری علاوه بر مشکلات معمول، ممکن است به لوله شانت نیز سرایت کند که در آن صورت گرفتگی و انسداد آن را به دنبال خواهد داشت.
تخلیه بیش از حد: مایع مغزی نخاعی در انسان سالم حدود نیم لیتر در روز تولید می‌شود. افرادی که به بیماری هیدروسفالی دچار هستند، تولید مایع در مغز آن‌ها بیشتر می‌باشد که از طریق شانت خارج می‌گردد. همان‌طور که گفتم، دستگاه شانت به صورت کنترل شده عمل کرده و مایع اضافی را از جمجمه خارج می‌کند. در صورتی که این مایع بیشتر از میزان لازم خارج شود، مغز با کمبود مایع روبرو شده و احتمال آسیب مغزی چندبرابر می‌شود.
ابتلا به هیدروسفالی و پیشگیری از آن
هیدروسفالی یکی از بیماری‌هایی است که اغلب به طور مادرزادی رخ می‌دهد و راه پیشگیری برای آن وجود ندارد. هیدروسفالی در بزرگسالی نیز به دلایلی چون تومور یا عفونت مغزی مانند مننژیت، انسان را درگیر می‌کند که دخالت چندانی در آن وجود ندارد. شاید نتوانید از ابتلای خود و کودکانتان از این بیماری پیشگیری کنید، اما می‌توانید مراقبت‌هایی را انجام دهید که احتمال بروز این بیماری را تا حدی کمتر کند. این مراقبت‌ها عبارتند از:
- یکی از دلایل ابتلا به هیدروسفالی مادرزادی، زایمان زودرس است. برای جلوگیری از این اتفاق باید در زمان بارداری مراقبت‌های درستی از مادر و جنین انجام گیرد تا منجر به زایمان زودرس نشود.
- عفونت یکی از مواردی است که احتمال ابتلا به بیماری هیدروسفالی را افزایش می‌دهد. واکسیناسیون یکی از راه‌های پیشگیری از عفونت است که توصیه می‌شود در زمان لازم انجام گیرد.
- خونریزی مغزی از دیگر دلایل ابتلا به بیماری هیدروسفالی است که ممکن است در اثر ضربه به سر اتفاق بیفتد. بنابراین، برای انجام فعالیت‌هایی چون دوچرخه‌سواری، موتورسواری و … حتما از کلاه ایمنی استفاده کنید و کمربند خود را در هنگام رانندگی ببندید. در کل می‌توان گفت برای انجام هرکاری نکات ایمنی را رعایت کرده و تجهیزات لازم را به همراه داشته باشید تا سر شما کمتر در معرض ضربه قرار گیرد.
در این بخش در مورد بیماری هیدروسفالی صحبت کردیم و گفتیم جراحی شانت‌گذاری یکی از راه‌های درمان این بیماری است. در این مواقع دستگاه شانت برای همیشه در بدن بیمار باقی می‌ماند و قطعا او را با محدودیت‌هایی مواجه می‌سازد. اما این محدودیت‌ها به حدی نیست که مشکلی برای بیمار ایجاد شود. بسیاری از خانواده‌ها نگران زندگی فرزندشان پس از شانت‌گذاری هستند، اما باید بگوییم، شانت هیچ تاثیری بر روی زندگی عادی کودک ندارد و او نیز مانند سایر کودکان می‌تواند تحرک داشته باشد، بالا و پایین بپرد و ورزش کند. البته بهتر است از ورزش‌های سنگین مانند هاکی روی یخ یا راگبی که احتمال ضربه به سر وجود دارد، خودداری شود.
